Ο Κρόκος είναι ένα από τα πιο δημοφιλή φυτά με πολλές θεραπευτικές ιδιότητες γνωστό ήδη από την προϊστορία. Κατά τους προϊστορικούς χρόνους γίνεται συστηματική χρήση του στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά [ Κυκλάδες, Κρήτη], κάτι που πιστοποιείται μέσα από τη μεγάλη και συστηματική του χρήση σε τοιχογραφίες. Δεν αποτελεί απλά ένα όμορφο θέμα για διακόσμηση, αλλά στο γενικό υπόβαθρο που τοποθετείται και στα σημεία όπου έχουν βρεθεί αυτού του είδους οι τοιχογραφίες [ Ξεστή 3 Ακρωτηρίου Θήρας] δηλώνουν και την ιδιαίτερη σημασία που του έδιναν.
Ο Κρόκος και η Ιστορία του.
Ο Κρόκος, έχει πολλές ονομασίες όπως ζαφορά και σαφράνι και αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα μπαχαρικά στο κόσμο. Δεν παράγει σπόρους, αλλά αναπαράγεται μέσω των βολβοκονδύλων του. Η ιστορία του ξεκινά από τις χώρες της Ανατολής ενώ υπάρχουν και ενδείξεις, ότι χρησιμοποιήθηκε στην Αίγυπτο ως αρωματική και σαγηνευτική ουσία, ενώ ακόμα και η βασίλισσα Κλεοπάτρα το χρησιμοποιούσε.
Οι Αρχαίοι Έλληνες ήδη από τη προϊστορία τους το χρησιμοποίησαν εκτός των πρακτικών ιδιοτήτων του και στη τέχνη τους [ Μινωίτες, Κυκλαδίτες ] συνδέοντας το με ειδικές τελετουργίες. Για τους Έλληνες ήταν το καλύτερο φάρμακο κατά της αϋπνίας και λειτουργούσε ως φάρμακο για τη καταπολέμηση της μέθης.
Οι Άραβες δε το χρησιμοποίησαν ως αναισθητικό φάρμακο και το εισήγαγαν στην Ισπανία τον 10ο αιώνα μ.Χ. Ο Κρόκος σαν φυτό είναι αρκετά απαιτητικό καθώς για τη καλλιέργειά του, απαιτούνται ειδικές συνθήκες όπως ζεστό και ξηρό καλοκαίρι και κρύος χειμώνας. Είναι ακριβό καθώς για να βγει ένα κιλό από τους στήμονές του απαιτούνται πολλές χιλιάδες άνθη.
Κρόκος Κοζάνης και αποξηραμένοι
στήμονες.Το Ακρωτήρι της Θήρας
Ο οικισμός του Ακρωτηρίου στη Σαντορίνη ήταν
από τους πιο σημαντικούς και πλούσιους οικισμούς κατά την Εποχή του Χαλκού [ 3η
– 2η χιλιετία π.Χ.] ο οποίος θάφτηκε κάτω από τη τέφρα του
ηφαιστείου, στα τέλη του 17ου αιώνα π.Χ. ενώ είχαν ήδη ακολουθήσει προηγούμενοι
σεισμοί και είχαν γίνει επισκευές στις οικίες, ενώ έχουν ανιχνευτεί σωροί μπαζών. Θύματα δεν
υπήρχαν αφού πρόλαβαν και έφυγαν οι κάτοικοι πριν τη μεγάλη έκρηξη.
Το θετικό αυτής της έκρηξης είναι ότι όταν ο Μαρινάτος ανέσκαψε το Ακρωτήρι το βρήκε σε πολύ καλή κατάσταση καθώς έχουν διασωθεί οι οικίες , αντικείμενα όπως έπιπλα ακόμα και τοιχογραφίες σε πολλές οικίες που διατηρήθηκαν σε άριστη κατάσταση. Στον οικισμό αυτό, ανιχνεύονται οικίες με τέταρτο όροφο, υπόγειοι αποχετευτικοί αγωγοί στο μεγαλύτερο μέρος του οικισμού που οδηγούνταν εκτός αυτού. Η μεγάλη έκρηξη, φαίνεται πως έγινε την άνοιξη του 1630 π.Χ. δημιουργώντας τσουνάμι που έφτασε έως τις βόρειες ακτές της Κρήτης χτυπώντας το ανάκτορο των Μαλίων ενώ ίχνη τέφρας βρέθηκαν και στη Συροπαλαιστινιακή Ακτή.
Η Ξεστή 3 αποτελεί οικοδόμημα του Ακρωτηρίου
της Θήρας όπου διασώζεται πλούσιος τοιχογραφικός διάκοσμος σε ισόγειο , 1ο
και 2ο όροφο. Ονομάζεται Ξεστή λόγω της ξεστής/ ξυστής τοιχοποιίας
του εξωτερικά. Είναι συνδεδεμένο το οικοδόμημα αυτό με διαβατήριες πιθανώς
τελετές σχετικές με την μετάβαση από κάποια ηλικιακή φάση αγοριών και κοριτσιών
σε κάποια άλλη ή και σε κάποια κοινωνική μετάβαση. Όλα αυτά μαρτυρούνται από
τις τοιχογραφίες που σώθηκαν και την έλλειψη κινητών ευρημάτων που ενδυναμώνει
την πίστη, ότι σχετίζεται με ειδικές τελετουργίες του οικισμού και δεν είναι ένα
απλό κτίριο.
Μέσα στο ευρύτερο τελετουργικό πλαίσιο του κτιρίου και των τοιχογραφιών του, βλέπουμε να εντάσσεται και ο κρόκος. Συγκεκριμένα, βλέπουμε μορφές ως Πότνιες των Κρόκων, δηλαδή θεές που σχετίζονται με τον κρόκο, κορίτσια να μαζεύουν κρόκους τοποθετημένες σε φυσικό τοπίο με βράχια και βλάστηση, αλλά ακόμα και υπερρεαλιστικές σκηνές που αναδεικνύουν τον κρόκο ως ιαματικό – ιερό φυτό με ιδιαίτερη σημασία.
Αναπαράσταση της Ξεστής 3Α] Ισόγειο Ξεστής 3
Στο ισόγειο της Ξεστής 3 υπάρχει η γνωστή τοιχογραφία των Λατρευτριών, όπου παρουσιάζονται τρεις γυναικείες μορφές, δύο ώριμες και μια νεαρή. Η ηλικία τους φαίνεται από τη κόμμωση καθώς οι πιο νεαρές μορφές έχουν ξυρισμένα κεφάλια και τονίζεται το σημείο αυτό με γκρι γαλάζιο χρώμα και πιθανώς αυτό εντάσσεται σε κάποιο τελετουργικό ενηλικίωσης των νεαρών αγοριών και κοριτσιών.
Οι Λατρεύτριες είναι ντυμένες με βαριές φούστες και αραχνοϋφαντα χειριδωτά περικόρμια που αφήνουν ευδιάκριτες πολλές λεπτομέρειες του σώματός τους, στήθος, και είναι πλούσια κοσμημένες. Τοποθετούνται σε φυσικό τοπίο με βράχια και τη σχετική βλάστηση. Σε ένα βράχο, κάθεται η μια Λατρεύτρια που φαίνεται να έχει κάτι σαν κάτι να νιώθει. Συγκεκριμένα, στηρίζεται στο χέρι της που το στηρίζει στο πόδι της ενώ με το άλλο χέρι κρατά το πόδι της που το έχει τρυπήσει. Από τη πληγή αναβλύζει αίμα και ξεπετάγεται ένα άνθος κρόκου.
Η Λατρεύτρια από τη Ξεστή 3 του Ακρωτηρίου της Θήρας με τη πληγή .Ο κρόκος όπως φαίνεται από τη τοιχογραφία αυτή, δεν έχει το ρόλο ενός απλού φυτού αλλά συνοδεύεται από αίμα σύμβολο ζωής και της αναγέννησης. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και ο κρόκος με μάλλον ιδιαίτερη χρήση και σημασία τόσο ιαματική όσο και συμβόλου ζωής που πιθανώς να σχετίζεται με την εξιστόρηση κάποιας μυθολογικής ιστορίας, ενταγμένης στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κυκλαδιτών.
Στον πρώτο όροφο της Ξεστής 3 παρατηρούνται 2 τοιχογραφίες που σχετίζονται άμεσα με τον κρόκο υπό συμβολικό περιεχόμενο. Αρχικά είναι η τοιχογραφία της Πότνιας των Κρόκων. Η Πότνια ή αλλιώς σεβαστή θεά των Κρόκων είναι μια γυναικεία πιθανώς θεότητα που κάθεται σε τριβαθμιδωτό θρόνο πάνω σε μαξιλάρια ενώ πίσω της υπάρχει γρύπας που τη συνοδεύει.
Η Τοιχογραφία της Πότνιας
των Κρόκων από τη Ξεστή 3 του Ακρωτηρίου
Αποκατάσταση της Τοιχογραφίας της
Πότνιας
των ΚρόκωνΗ θεά είναι πλούσια ενδεδυμένη με όμορφα στολίδια, ενώ φαίνεται να δέχεται προσφορά κρόκου από γαλάζιο πίθηκο. Στα πόδια της υπάρχει μεγάλο καλάθι με κρόκους σαν προσφορά ενώ πίσω μια νεαρή πιθανώς κροκοσυλλέκτρια ρίχνει τους κρόκους που μάζεψε σε ένα μεγάλο καλάθι. Η σκηνή φαίνεται να εκτυλίσσεται σε φυσικό τοπίο με φυτά. Η μορφή χαρακτηρίζεται θεά των Κρόκων διότι εκτός του ότι δέχεται προσφορές κρόκων, έχει κρεμασμένο στο πρόσωπό της κρόκο σαν ενώτιο [σκουλαρίκι], συμπληρώνοντας ένα υπέροχο συνδυασμό στολιδιών μεταξύ των οποίων είναι περιλαίμια με χάντρες μορφής πάπιας και χρυσαλίδας .
Λεπτομέρεια της Πότνιας
των Κρόκων .Στη συνέχεια του ίδιου ορόφου σε διπλανό
δωμάτιο υπάρχει μια ακόμα τοιχογραφία σχετική με το Κρόκο , η λεγόμενη
τοιχογραφία των Κροκοσυλλεκτριών.
Η εικόνα τοποθετείται σε φυσικό τοπίο με βράχια , φυτά και κρόκους όπου δύο νεαρές γυναικείες μορφές, μια νεαρή με ξυρισμένο κεφάλι και μια ωριμότερη με πλούσια κόμμωση, φαίνεται να μαζεύουν κρόκους για κάποιο σκοπό. Οι δύο αυτές μορφές φαίνεται να επικοινωνούν και είναι πλούσια ενδεδυμένες με βαριές υφαντές φούστες, περικόρμια και πολλά κοσμήματα.
Η σκηνή πιθανώς αναφέρεται είτε σε μια απλή καθημερινή ασχολία των κυκλαδιτών δηλαδή η συλλογή του κρόκου για τις θεραπευτικές ιδιότητές του, είτε για τις χρηστικές αφού χρησιμοποιήθηκε ο ανθός του ως προσθετικό χρώμα που εμφανίζεται στη τοιχογραφίες ή και ακόμα να εντάσσεται στο ευρύτερο τελετουργικό πλαίσιο των διαβατήριων τελετών που σχετίζονται άμεσα με τη λειτουργία του οικοδομήματος της Ξεστής 3.
Σε δεύτερο άξονα, λειτουργεί με ειδικό τρόπο και κατασταλτικό στο τομέα της πίστης και των τελετουργιών τους, σχετικές με διαβατήριες τελετές, αναφερόμενες στην μετάβαση από μια ηλικιακή ή κοινωνική φάση, σε κάποια άλλη αποτελώντας ακόμη και κομβικό σημείο, πιθανώς για την εξιστόρηση μυθολογικών ιστοριών τους.
Επιμέλεια: Αντώνης Λουκόπουλος, φοιτητής του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, για το Hondos News.