Ο Πλούταρχος αποτελεί μία από τις σπουδαιότερες συγγραφικές μορφές της ελληνορωμαϊκής (αυτοκρατορικής) περιόδου. Γεννημένος στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας, κοντά στον ποταμό Κηφισό, περίπου το 50 μ.Χ., ζει κατά την περίοδο της δεύτερης εκατονταετίας της ρωμαϊκής κυριαρχίας (146 π.Χ.), της επονομαζόμενης δηλαδή Pax Romana (Pax Augustus), κατά την οποία οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες έδειχναν ιδιαίτερη εύνοια προς την Ελλάδα.
Μέσα στο ευνοϊκό κλίμα που είχε δημιουργηθεί εκείνα την εποχή, ο Πλούταρχος άδραξε την ευκαιρία κάνοντας μεγάλα ταξίδια, κι ερχόμενος παράλληλα σε επαφή με σπουδαίες προσωπικότητες των γραμμάτων της εποχής. Συγκεκριμένα επισκέφτηκε την Ασία και την Αίγυπτο στην πόλη της Αλεξάνδρειας ενώ φαίνεται να ταξίδεψε και να παρέμεινε στην Ρώμη δύο φορές.
Ωστόσο, παρά τα μακρινά ταξίδια που πραγματοποίησε, τόσο μέσα στα όρια της Ελλάδας, όσο κι έξω από αυτά, το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε μαζί με την οικογένειά του (ήταν παντρεμένος με την Τιμοξένα και είχε αποκτήσει μαζί της τέσσερις γιους και μία κόρη) στη γενέτειρα του.
Στη Χαιρώνεια μάλιστα είχε αναλάβει τη διεύθυνση μίας σχολής που δίδασκε φιλοσοφία και ηθική, καθώς επίσης διατηρούσε στενούς δεσμούς και με την Ακαδημία των Αθηνών - γνωστή και ως Ακαδημία Πλάτωνος - , σχολή στην οποία είχε φοιτήσει ως νέος.
Οι δεσμοί φιλίας και τα αξιώματα του:
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Ρώμη ο Πλούταρχος σύναψε δεσμούς φιλίας με επιφανείς Ρωμαίους, οι οποίοι φαίνεται να επηρέασαν σημαντικά τόσο το βίο του όσο και τη συγγραφική του δραστηριότητα. Εμφανές χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης επιρροής ήταν η απονομή της ρωμαϊκής υπηκοότητας από τον Ρωμαίο ύπατο, Lucius Mestrius Florus (Μέστριο Φλώρο), με τον οποίο, ο Πλούταρχος, διατηρούσε στενούς δεσμούς φιλίας.
Αντιστοίχως, όσον αφορά τη διαμόρφωση του ποικιλόμορφου έργου του, παρατηρείται ότι ο συγγραφέας αφιέρωσε ορισμένα από τα έργα του σε συγκεκριμένους Ρωμαίους φίλους του, ένας εκ των οποίων ήταν ο Σόσσιος Σενεκίωνας (Soscius Senecio), στον οποίο αφιέρωσε τα Συμποσιακά (έργο το οποίο αποτελεί μέρος της ευρύτερης συλλογής του, που τιτλοφορείται ως Ηθικά), καθώς επίσης αφιέρωσε και ορισμένα από τα ύστερα κείμενά του στον φίλο του Fundanus. Πρέπει να επισημανθεί ότι και οι δύο αυτοί φίλοι του Πλουτάρχου υπήρξαν σημαντικοί Ρωμαίοι, Συγκλητικοί με ισχυρή επιρροή.
Περνώντας, ωστόσο, πάνω από τη μισή ζωή του στη Χαιρώνεια, ο Πλούταρχος μυήθηκε στα μυστήρια του Απόλλωνα, καθώς ήταν πρεσβύτερος των ιερέων του θεού στο Μαντείο των Δελφών, (στοιχείο το οποίο αναγράφεται στο έργο του «Ηθικά» , Ηθικά 792F) όπως επίσης ήταν και υπεύθυνος για την ερμηνεία των χρησμών της Πυθίας. Το θρησκευτικό αυτό αξίωμα υπολογίζεται ότι το ανέλαβε στην ηλικία περίπου των σαράντα ετών, διατηρώντας το ισόβια, για τα επόμενα δηλαδή εικοσιεννέα χρόνια, μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκτός από το αξίωμα του ως ιερέα του Δελφικού ναού, στον Πλούταρχο είχε απονεμηθεί και το σημαντικότατο αξίωμα του magistratus (θέση ανάλογη με αυτή του σημερινού δημάρχου).
Είχε αποκτήσει, δηλαδή, με αυτόν τον τρόπο την δυνατότητα να ασκεί πολλαπλά καθήκοντα/ αξιώματα στο τόπο καταγωγής του (όπως ήταν αυτά του νομοθέτη του δικαστή και του ιερέα) καθώς , παράλληλα, είχε και την ισχύ να αντιπροσωπεύσει την ιδιαίτερη πατρίδα του σε διάφορες αποστολές σε ξένες χώρες. Όταν βρισκόταν πλέον σε μία πιο προχωρημένη ηλικία ορίστηκε από τον αυτοκράτορα Τραϊανό (κατ' άλλους τον Ανδριανό) procurator, επίτροπος δηλαδή της Αχαΐας, θέση η οποία του επέτρεπε να φέρει τα εμβλήματα και τα ενδύματα του Ρωμαίου ύπατου.
Κατά τη διάρκεια της πολυσχιδούς ζωής του ο Πλούταρχος, παρά το μέγεθος των υποχρεώσεων, παρήγαγε ένα απίστευτο σώμα κειμένων, το όποιο ωστόσο δεν έχει διασωθεί ολόκληρο.
Έζησε τιμημένος τόσο από τους συμπολίτες του, οι οποίοι του εμπιστεύτηκαν την άσκηση των σημαντικών αυτών αξιωμάτων στον δημόσιο βίο, αλλά όσο και από τους κατοίκους των γειτονικών Δελφών, για την προσφορά του θρησκευτικού του λειτουργήματος.
Τέλος η εύνοια που έδειξαν οι Ρωμαίοι στο πρόσωπο του Πλουτάρχου, εξαιτίας της ιδεολογικής υποστήριξης που τους πρόσφερε με τα έργα του, έγινε φανερή ήδη από την ανακήρυξή σε Ρωμαίο πολίτη.
Το συγγραφικό έργο του Πλουτάρχου:
Το πλούσιο και ποικίλο συγγραφικό έργο του Πλουτάρχου αντιστοιχεί σε 227 έργα, από τα οποία όμως υπολογίζεται ότι έχουν διασωθεί τα μισά, δηλαδή περίπου τα 120.
Από τα διασωθέντα έργα τα πιο γνωστά αλλά και τα πιο σημαντικά θεωρούνται οι «Βίοι Παράλληλοι» και τα «Ηθικά» (Moralia). Στο έργο του Βίοι Παράλληλοι παρουσιάζονται συγκριτικά ένας ονομαστός Έλληνας και ένας ονομαστός Ρωμαίος ενώ στα Ηθικά, που αποτελούνται από περισσότερα από εξήντα δοκίμια, πραγματεύεται θέματα φιλοσοφικά, θρησκευτικά, ηθικά, φυσικά και πολιτικά.
Βίοι Παράλληλοι:
Ένα από τα γνωστότερα έργα του Πλουτάρχου είναι οι Βίοι Παράλληλοι, όπου αντιστοιχούν σε μια σειρά από βιογραφίες διάσημων, Ελλήνων και Ρωμαίων, πολιτικών και στρατιωτικών, οι οποίοι έχουν διευθετηθεί ανά ζεύγη, έτσι ώστε να δίνεται έμφαση στις κοινές ηθικές τους αξίες ή αποτυχίες.
Οι διασωθέντες Βίοι, 46 σε αριθμό, περιλαμβάνουν 23 ζεύγη βιογραφιών, ενός Έλληνα και ενός Ρωμαίου, ενώ παράλληλα έχουν διασωθεί και τέσσερις μεμονωμένες βιογραφίες. Η συγκεκριμένη επιλογή του Πλούταρχου να ενώσει σε ζευγάρια έναν Έλληνα κι έναν Ρωμαίο ανταποκρίνεται απολύτως στο πνεύμα της εποχής.
Με το συγκεκριμένο εγχείρημα ο ελληνικός και ο ρωμαϊκός κόσμος φαίνεται να συνδέονται αναπόσπαστα, παρουσιάζοντας έτσι την επιθυμία του συγγραφέα να αντιμετωπίσει και τους δύο πολιτισμούς ως ισότιμους και ισάξιους.
Επιπροσθέτως, όπως εξηγεί στην πρώτη παράγραφο του έργου του "Βίος Αλεξάνδρου", ο Πλούταρχος δεν ενδιαφερόταν αποκλειστικά για την ιστορική καταγραφή των γεγονότων, αλλά αυτό που επιθυμούσε ήταν να διερευνήσει σε βάθος τους χαρακτήρες και το πεπρωμένο των διάσημων ανδρών και να μεταδώσει ηθικά διδάγματα στους αναγνώστες.
Σε γενικές γραμμές, ο βασικός στόχος του βιογραφικού έργου του Πλούταρχου είναι η ηθική διαπαιδαγώγηση των αναγνωστών. Για να επιτευχθεί όμως αυτή η διαπαιδαγώγηση ο συγγραφέας κάνει αναφορά σε σπουδαίες προσωπικότητες.
Στο προοίμιο, μάλιστα, του Αιμίλιου Παύλου (1.5) αναφέρει ότι η μελέτη του βίου των μεγάλων προσωπικοτήτων της ιστορίας μπορεί να συμβάλει θετικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των αναγνωστών. Ωστόσο, η ηθική διαπαιδαγώγηση μπορεί να επιτευχθεί, όχι μόνο με αξιόλογους χαρακτήρες, αλλά και με πρόσωπα αμφίβολης ηθικής.
Μάλιστα στο προοίμιο του Δημήτριου εξηγεί ότι τα πρόσωπα αμφίβολης ηθικής ή οι τυχόν επαίσχυντες πράξεις τους χρησιμοποιούνται όχι με στόχο την τέρψη του αναγνώστη αλλά με στόχο την υπόμνηση των εσφαλμένων συμπεριφορών, όπου προοδευτικά θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα το τι πρέπει να επιδιώκει και το τι να αποφεύγει στη ζωή του, (1.5-6). Με την παρουσίαση, λοιπόν, των καθημερινών, και φαινομενικά ασήμαντων, λόγων και πράξεων των χαρακτήρων, - παρά με την περιγραφή των λαμπρών κατορθωμάτων τους - , ο Πλούταρχος κατόρθωσε να εκπληρώσει αποτελεσματικότερα τον παιδευτικό του στόχο.
Όπως αναφέρει, και ο ίδιος χαρακτηριστικά στο προοίμιο του Αλέξανδρου, «Δεν γράφουμε ιστορία αλλά βιογραφίες. Ούτε φαίνεται πάντοτε στις σπουδαίες πράξεις η αρετή ή η κακία, αλλά κάποτε ένα μικρό πράγμα, μια φράση ή ένα αστείο φανερώνουν περισσότερο τον χαρακτήρα απ' ό,τι μάχες πολύνεκρες και μεγαλειώδεις παρατάξεις και πολιορκίες» (1.2).
Οι Βίοι βρίσκονται, τόσο από πλευράς μορφής όσο και από πλευράς περιεχομένου, μεταξύ ιστοριογραφίας και ηθολογίας.
Ωστόσο, κι αν ακόμη ο Πλούταρχος θεωρούσε τον εαυτό του βιογράφο και όχι ιστορικό, η ιστορία δεν μπορεί να τον αγνοήσει. Ο Πλούταρχος μπορεί να μην ενδιαφέρθηκε για την πολιτική ερμηνεία και τις ιστορικές αλληλεξαρτήσεις, επέδειξε όμως σοβαρότητα και εντιμότητα στη συγκέντρωση του υλικού που πραγματεύτηκε. Και η παρουσίαση των λεπτομερειών γύρω από τη δράση των επιφανών προσωπικοτήτων που βιογράφησε προσδίδει στο έργο ιδιαίτερη ζωντάνια και αμεσότητα.
Αυτή ακριβώς η σπάνια σύζευξη του ενδιαφέροντος για την παρουσίαση του μεγαλείου των σπουδαίων ανδρών και της συμπαθητικής κατανόησης για τα ανθρώπινα στην καθημερινή τους πραγμάτωση αποτελεί έναν βασικό λόγο για τη μεγάλη απήχηση που γνώρισαν οι Παράλληλοι Βίοι από την αρχαιότητα έως σήμερα.
Ηθικά:
Το επόμενο κατά σειρά σημαντικότερο έργο του Πλουτάρχου το οποίο μας επιτρέπει να προσεγγίσουμε τη σκέψη και τα ενδιαφέροντα του, τιτλοφορείται ως Ηθικά.
Κάτω από το συγκεκριμένο τίτλο συγκεντρώνεται μια εκλεκτική συλλογή εκατόν ογδόντα τριών πραγματειών και καταγραμμένων λόγων, ποικιλόμορφης θεματολογίας, η οποία μάλιστα αναγράφεται και στο λεγόμενο κατάλογο του Λαμπρία, τον κατάλογο δηλαδή των έργων του Πλούταρχου -ή ακριβέστερα των έργων που αποδίδονται στον Πλούταρχο – που ανάγεται χρονολογικά στον 3ο ή 4ο αιώνα. Στο πέρασμα του χρόνου, ωστόσο , κατόρθωσαν να επιβιώσουν εβδομήντα έξι από τα εκατόν ογδόντα τρία έργα της συγκεκριμένης συλλογής.
Παρά την συγκεκριμένη απώλεια, η ποικιλία των σωζόμενων κειμένων γίνεται ο πιο αδιάψευστος μάρτυρας της ευρυμάθειας του Πλούταρχου αλλά και της πολλαπλότητας των ενδιαφερόντων του.
Όσον αφορά την εκλεκτική αυτή συλλογή, συνάγεται ότι η μορφή των διασωθέντων έργων είναι εξίσου ποικίλη και ενδιαφέρουσα με το περιεχόμενό τους. Μολονότι η απόδοση του τίτλου Ηθικά δεν καλύπτει στο σύνολο της την πολυμέρεια της συγγραφής, φαίνεται να δόθηκε με βάση το επικρατέστερο αντικείμενο και τον γενικό χαρακτήρα που διατρέχει ως επί το πολύ τα κείμενα.
Πολλά έχουν διαλογική μορφή και άλλα έχουν χαρακτήρα πραγματείας. Τα παραθέματα που περιέχονται είναι πολυάριθμα, όπως επίσης και τα παραδείγματα (ανεκδοτολογικά και μη) τόσο από την ιστορία αλλά όσο και από την προσωπική ζωή του Πλούταρχου.
Σημαντικό είναι να επισημανθεί ότι ορισμένες προσθέσεις στα Ηθικά περιλαμβάνουν αρκετά ψευδεπίγραφα έργα τα οποία αποδίδονται στον Ψευδοπλούταρχο*, μεταξύ αυτών είναι το Βίοι Δέκα ρητόρων, το Περί ποταμῶν, το Στρωματεῖς, το Περὶ τῶν ἀρεσκόντων φιλοσόφοις φυσικῶν δογμάτων, το Περὶ ποταμῶν καὶ ὄρων ἐπωνυμίας, όπως και άλλα.
Αν και οι σκέψεις που παρουσιάζονται στα συγκεκριμένα κείμενα δεν είναι του Πλούταρχου και αναφέρονται σε μία σχετικά μεταγενέστερη εποχή, θεωρούνται κλασικές και έχουν ιστορική αξία.
Οι επιρροές που δέχτηκε ο Πλούταρχος:
Μέσα από τη μελέτη του συγγραφικού έργου του Πλουτάρχου μπορεί να αντιληφθεί κανείς ότι η σκέψη, και κατά συνέπεια το συγγραφικό του έργο, είχαν επηρεαστεί σημαντικά από συγκεκριμένες θεωρίες και απόψεις (λόγου χάριν φιλοσοφικές), τόσο των σύγχρονων όσο και των προηγούμενων από εκείνον στοχαστών.
Τα ρεύματα του πλατωνισμού, του στωικισμού αλλά και του επικουρισμού φαίνεται να άσκησαν ιδιαίτερη επιρροή στην αντίληψη των φιλοσοφικών ζητημάτων από το συγγραφέα. Ειδικότερα, ο Πλούταρχος, ως φιλόσοφος, ανήκε στον Μέσο Πλατωνισμό**, το πνευματικό δηλαδή κίνημα που δημιουργήθηκε κατά τα τελευταία προ Χριστού έτη από πλειάδα σπουδαίων στοχαστών, των οποίων το έργο αποτελεί ενδιάμεσο της Ακαδημίας και του Νέο Πλατωνισμού.
Σημαντικό είναι να επισημανθεί ότι θεμελιωτής της συγκεκριμένης τάσης, η οποία εμπνέεται από το αίτημα για επάνοδο στη αυθεντική Πλατωνική φιλοσοφία, θεωρείται ο Αλεξανδρινός Εύδωρος.
Ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του συγκεκριμένου ρεύματος ήταν ασφαλώς ο Πλούταρχος, ενώ παράλληλα ακολουθούσαν μαζί με εκείνον και άλλες σημαντικές προσωπικότητες της εποχής.
Ο Μέσος Πλατωνισμός, τουλάχιστον στις απαρχές του, διατηρούσε στοιχεία εκλεκτικισμού, προσπαθώντας να συνδυάσει την Πλατωνική θεωρία με τα διδάγματα άλλων Ελληνικών σχολών. Ο Πλούταρχος δεν κατέχει, βέβαια, στον χώρο της φιλοσοφίας τη θέση του ιδρυτή σχολής ή του εισηγητή νέας θεωρίας, αλλά μάλλον του εκλαϊκευτή της φιλοσοφικής γνώσης. Στον τομέα αυτό, όμως, αναδείχθηκε από τους διαπρεπέστερους, ενώ ως προς τη θεωρητική διαμόρφωση συγκεκριμένων φιλοσοφικών εννοιών (λ.χ. η πεποίθηση του για τη δυνατότητα απόκτησης εποπτείας της νοητής αρχής διά της ενόρασης) υπήρξε προπομπός ανάλογων ιδεών του Νεοπλατωνισμού.
Παρά το γεγονός, λοιπόν, ότι ο Πλούταρχος ξεκινούσε από τον πλατωνικό ιδεαλισμό, παρατηρείται ότι ήταν έτοιμος να αποδεχτεί και να στηρίξει κάθε πρόταση που του φαινόταν σωστή αλλά και να απαρνηθεί και να πολεμήσει κάθε πρόταση που του φαινόταν σφαλερή.
Επιπροσθέτως, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στο έργο του Πλουτάρχου «Περί παίδων αγωγής», ο συγγραφέας στηρίζεται πάνω στην Αριστοτελική προσέγγιση της αρετής, παρουσιάζοντας πολλές ομοιότητες με τη σκέψη του Σταγειρίτη φιλοσόφου και διευρύνοντας την αντίληψη ότι η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού.
Αναντίρρητα, λοιπόν, ο Πλούταρχος, διαβάζοντας τα συγγράμματα των προκατόχων του και αποδελτιώνοντας όσα στοιχεία τον ενδιέφεραν για να τα αξιοποιήσει στις δικές του αντίστοιχες διατριβές, οδηγείται σε μια ηθική ηπιότερη και περισσότερο ανθρώπινη.
Το μεγαλείο των έργων του Πλουτάρχου ακτινοβολεί στο πέρασμα του χρόνου. Η φήμη του υπήρξε τεράστια, ήδη από την εποχή του και οι επιδράσεις που άσκησε μέσα από το συγγραφικό του έργο, αφορούν έναν πολύ μεγάλο αριθμό συγγραφέων και μελετητών σε ολόκληρο τον κόσμο.
Επίλογος:
Αναντίρρητα, λοιπόν, ο Πλούταρχος αποτέλεσε μία από τις σπουδαιότερες μορφές του αρχαίου κόσμου. Η μοναδική αυτή προσωπικότητα χαρακτηριζόταν από υψηλότατη οξύνοια, η οποία συνοδευόταν παράλληλα από μία έντονη διάθεση εργατικότητας. Στο πρόσωπό του συγκεντρωνόταν μία πλειάδα γνώσεων φιλοσοφικών, πολιτικών δοκιμιακών, θεολογικών- όπου εκφράστηκαν μέσα από το δημιουργικό του βίο.
Ο Πλούταρχος ήξερε πολλά, και δεν έχανε ευκαιρία να διηγηθεί κάποιο επεισόδιο, μια φήμη, ένα ανέκδοτο, ή και να παραθέσει μια γνώμη, ένα απόφθεγμα, λίγους χαρακτηριστικούς στίχους.
Εκτός από το τεράστιο συγγραφικό του έργο, Ο Πλούταρχος, τιμήθηκε ιδιαιτέρως και για τα πολλαπλά αξιώματα τα οποία κλήθηκε να αναλάβει στη διάρκεια της ζωής του και τα οποία ανέδειξαν το μεγαλείο της συγκεκριμένης προσωπικότητας και στο δημόσιο βίο. Το 120 μ.Χ. , ωστόσο , και σε ηλικία 70 ετών ο Πλούταρχος απεβίωσε, αφήνοντας πίσω του ένα από τα σπουδαιότερα συγγραφικά έργα αλλά και μία φήμη παγκοσμίου βεληνεκούς.
Επιμέλεια: Βαλεντίνα Καρασάββα για το Hondos News.