Αρχαιολογία| Τα Πορτρέτα Φαγιούμ!

Tα έθιμα της ταφής των νεκρών της Αιγύπτου  και οι συνήθειες που τα συνόδευαν είναι γνωστά στον ελλαδικό χώρο ήδη από τον 5^ο αι. π.Χ. , μέσα από τις διηγήσεις του κοσμογυρισμένου Ηρόδοτου . Η τελετή της  ταρίχευσης και οι διάφορες ιεροτελεστίες που ακολουθούσαν στη ταφή του νεκρού , όπως ξόρκια που διαβάζονταν και  τα φυλαχτά που έπαιρναν μαζί τους οι νεκροί για να μεταβούν στη τοποθεσία της μετά – θάνατον ζωής τους, είναι όλα γνωστά από σωζόμενους παπύρους της εποχής [ ευνόησε η ξηρότητα του αιγυπτιακού κλίματος ] και μαρτυρίες .  

Η Αίγυπτος , το δώρο του Νείλου όπως ο Ηρόδοτος την αποκαλούσε , έχει μακραίωνη ιστορία από τη προϊστορική εποχή έως την κατάκτηση της από τον Μ. Αλέξανδρο και ύστερα . Στη Σίβα στο ιερό του Άμμωνος Δία θα ανακηρυχτεί γιός του Διός και θα ιδρύσει μια κοσμοπολίτικη πόλη που ήκμασε στα χρόνια που ήρθαν έως σήμερα , την Αλεξάνδρεια. 

Μετά τον θάνατό του ,την εποχή των Διαδόχων θα πέσει στα χέρια του στρατηγού του Πτολεμαίου και θα μείνει στη δυναστεία τους μέχρι το 31 π.Χ. όταν η Κλεοπάτρα Ζ΄ τελευταία βασίλισσα ηττηθεί από τις στρατιές του Οκταβιανού Αύγουστου και ενσωματωθεί στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία . Όμως οι τεχνικές , τα ήθη και τα έθιμα της νεκρικής περιποίησης δε χάθηκαν ποτέ , αντιθέτως γνώρισαν μεγάλη άνθηση . Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η εφαρμογή των νεκρικών ζωγραφισμένων προσωπείων που τοποθετούνταν στις μούμιες , τα λεγόμενα ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΦΑΓΙΟΥΜ .

Με τον όρο Πορτρέτα Φαγιούμ , εννοείται γενικά το σύνολο των προσωπογραφιών που φιλοτεχνήθηκαν κατά κύριο λόγο στην ομώνυμη περιοχή  όπου βρέθηκε το μεγάλο τους σύνολο . Το Φαγιούμ βρίσκεται στη δυτική όχθη του Νείλου , 60 χλμ νότια του Καϊρου , και χαρακτηρίζεται από έρημο και πλούσια βλάστηση . Είναι ξύλινοι πίνακες που φτάνουν στο ύψος των ώμων του νεκρού και καλύπτει όλο το τμήμα της κεφαλής το οποίο δένεται με γάζες πάνω στη μούμια .

 

   ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ , ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ.

 Για την απόδοση των μορφών χρησιμοποιήθηκαν δύο κυρίως τεχνικές , αυτή της τέμπερας και της εγκαυστικής τεχνικής , τεχνικές και οι δύο κληρονομημένες  από την αρχαία ελληνική ζωγραφική . Ούτως ή άλλως η τέχνη των πορτρέτων αυτών αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ ελληνιστικής και βυζαντινής ζωγραφικής , αφού νοείται ως η μετεξέλιξη της ζωγραφικής των ελληνιστικών χρόνων και πρόδρομος της βυζαντινής αγιογραφικής ζωγραφικής .

Η εγκαυστική ήταν η πιο συνηθισμένη τεχνική και ίσως αυτή που σε συμβολή της ξηρότητας του κλίματος της Αιγύπτου διατήρησαν τα πορτρέτα σε άριστη κατάσταση . Λιωμένο κερί απλωνόταν πάνω σε επιφάνεια ομοιόμορφα με ένα εργαλείο που καλείται καυτήριο ή κέστρο ενώ πάνω σε αυτή την επιφάνεια ο ζωγράφος έφτιαχνε τη μορφή που ήθελε . Ιδιαίτερα διαδεδομένο στην ελίτ τάξη ήταν και η προσθήκη φύλλων χρυσού που έδινε ζωντάνια στη μορφή και λάμψη , συμβολίζοντας την αιώνια νεότητα .

ΠΟΡΤΡΕΤΑ ΦΑΓΙΟΥΜ , ΧΡΗΣΗ ΦΥΛΛΩΝ ΧΡΥΣΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΩΝ ΣΤΕΦΑΝΩΝ ΚΑΙ ΚΟΣΜΗΜΑΤΩΝ

 

Οι επιδράσεις τους είναι σίγουρα ως επί το πλείστον ελληνικές καθώς σε πολλά πορτρέτα διακρίνεται η ελληνική νατουραλιστική παράδοση τα οποία και κρίνονται διαχρονικά έργα τέχνης .

Υπάρχουν και αυτά που οι καλλιτέχνες τους γνωρίζουν λιγοστά πράγματα από την ελληνική τέχνη και άλλα σχηματοποιημένα εξαιτίας του ότι ζωγραφίστηκαν μετά το θάνατο του κατόχου τους , συνήθως μετά από  ξαφνικό θάνατο και έγιναν βιαστικά  . Η βάση τους ήταν ξύλινη ακόμα και λινό ύφασμα .

 

                                        Ο ΑΡΤΕΜΙΔΩΡΟΣ , ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΑΠΌ ΤΗ ΧΑΟΥΑΡΑ , 100 – 120 Μ.Χ.

    ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ.

Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των αρχαίων Αιγυπτίων χάνονται στα βάθη στης αρχαιότητας και ακόμα μετά την επικρατήσει των ελληνιστικών ηγεμόνων , την εισαγωγή της λατρείας νέων θεοτήτων όπως ο Σέραπις,  οι πρακτικές τους μένουν ίδιες . Παρατηρείται πολλές φορές πως στα πορτρέτα του Φαγιούμ , τα οποία και θεωρούνται ιερά καθώς ταυτίζονται με το νεκρό , μπορεί βέβαια να τον παρουσιάζουν σε μια εξιδανικευμένη νεότητα αλλά όχι και απαραίτητα πάντα . Πολλές φορές ταυτίζονται οι νεκροί με τους θεούς π.χ. Όσιρις , Ίσις και αναφέρονταν με αυτά τα ονόματα σε παπύρους .  Ήταν ένας τρόπος οι νεκροί να συνδεθούν με την αθανασία , αλλά ιδεολογικά συνδύαζαν αιγυπτιακές παραδόσεις [ ταρίχευση ] με ζωγραφική ελληνικών ριζών .

                                 ΠΑΙΔΙΚΗ ΜΟΥΜΙΑ ΤΥΠΟΥ ΦΑΓΙΟΥΜ .

 ΕΙΚΟΝΙΣΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ .

Συνήθως οι μορφές παρουσιάζονται όπως ακριβώς είναι . Νέοι , γέροι , παιδιά , άνδρες και γυναίκες , ενώ δεν είναι λίγοι αυτοί που παρουσιάζονται πιο νέοι ίσως και πιο ελκυστικοί από ότι ήταν . Οι γυναίκες εμφανίζονται με πλούσια κοσμήματα , σκουλαρίκια , περιδέραια συνήθως χρυσά ενώ οι άνδρες γενειοφόροι ή όχι με απλά ενδύματα . Οι πιο ηλικιωμένες μορφές φέρουν σημάδια γήρανσης στο πρόσωπο .

Σε μορφές ολόσωμες διακρίνονται περεταίρω στοιχεία όπως τα χέρια . Πολλές κρατούν τον τυπικό σταυρό Ανκχ το λεγόμενο κλειδί της ζωής , σύμβολο της αιωνιότητας και άλλες φέρουν τη χειρονομία της αποτροπής κακού ή ευλογίας .

ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΡΑΤΑΕΙ ΣΤΑΥΡΟ ΑΝΚΧ ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΕΡΌ ΧΈΡΙ ΕΝΏ ΤΟ ΔΕΞΙ ΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΣΕ ΣΤΑΣΗ ΑΠΟΤΡΟΠΗΣ ΚΑΚΟΥ .

Δεν θα ήταν σωστό να παραλείψουμε και το κομμάτι των παιδικών πορτρέτων . Τα παιδιά που πολύ συχνά ενταφιάζονται μαζί με τις μητέρες τους που πέθαναν κατά τη γέννα τους  [ συχνό φαινόμενο η παιδική θνησιμότητα και ο θάνατος πάνω στη γέννα ], φέρουν απλό ρουχισμό και λιγοστά συνήθως μαλλιά . Δεν είναι σπάνια το περιδέραια στο λαιμό των κοριτσιών . Τα νεαρά αγόρια φέρουν , σπάνια βέβαια , κόμμωση με μονή κοτσίδα  και λίγες τούφες στο μέτωπο είτε φορούν φυλαχτά που θα τα προστατεύουν στη μετά θάνατον ζωή τους. Μπορεί να κρατούν περιστέρια ή καρπούς που συμβολίζουν την αιώνια ζωή και την ανάσταση .

 ΑΓΟΡΙ  2^Ος ΑΙΏΝΑΣ Μ.Χ.

ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΟ  ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΜΕΣΗΛΙΚΗΣ ΓΥΝΑΙΑΚΑΣ

Το χαρακτηριστικό όλων των πορτρέτων είναι τα μεγάλα εκφραστικά μάτια που δηλώνουν πόνο , θλίψη , φόβο για το ξένο και το θάνατο, το πρόωρο τέλος, τον φόβο της λήθης .

   

 Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ .

Ανά τους αιώνες κάποια διάσπαρτα δείγματα ήταν γνωστά αλλά ποτέ δεν κέντρισαν το ενδιαφέρον του κοινού και των ειδικών , μόνο κάποιοι , ελάχιστοι ευρωπαίοι  ενδιαφέρθηκαν τότε για αυτά και τα παρουσίασαν σε συλλογές σε όλη την Ευρώπη κεντρίζοντας  με αυτό τον τρόπο δειλά τον ενδιαφέρον της κοινής γνώμης . Ο αυστριακός Τεόντορ Γκράφ τα παρουσίασε πρώτος στη Νέα Υόρκη  . Οι πρώτες ανακαλύψεις έγιναν στην όαση Φαγιούμ , από όπου πήραν το όνομά τους . Σημαντικές ανακαλύψεις έγιναν στη περιοχή κοντά στο ελ – Ρουμπαγιάτ όπου έγινε η μεγάλη ανακάλυψη σωρών μουμιοποιημένων σωμάτων με τις ασυνήθιστες έως τότε προσωπογραφίες στις κεφαλές , προκαλώντας αρχικά ενδιαφέρον . 

Ο πρώτος ειδικός που ασχολήθηκε με το θέμα ήταν ο αρχαιολόγος Γουίλιαμ Φλίντερς Πέτρι που ψάχνοντας την είσοδο της πυραμίδας της Χαουάρας στο Φαγιούμ ανακάλυψε την νεκρόπολη της ελληνορωμαϊκής πόλης της Αρσινόης , τη γνωστή από τον Ηρόδοτο Κροκοδειλόπολις , προστάτης της οποίας ήταν  ο κροκοδειλόμορφος θεός Σομπέκ  προστάτης της γονιμότητας , της αναπαραγωγής και της ευφορίας . Δυστυχώς σήμερα το θέμα των πορτρέτων αυτών έχει περιπέσει ίσως σε κάποια μικρή λήθη για αγνώστους λόγους .

Φλάιντερς Πέτρι [ 1853 – 1942 ]

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΥΤΥΧΗΣ  2^Ος ΑΙΩΝΑΣ Μ.Χ.

Επιμέλεια:  Αντώνης Λουκόπουλος , Φοιτητής του τμήματος Ιστορίας , Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών Καλαμάτας .