ΟΙ ΜΥΘΙΚΕΣ ΣΕΙΡΗΝΕΣ .
Στη Μυθολογία , Λογοτεχνία και Τέχνη
Η μυθολογία είναι ένας ευρύς θεματικός κύκλος που καλύπτει όλο το φάσμα της αιτιολόγησης της καθημερινότητας των ανθρώπων που προσπαθεί να επεξηγήσει όλα εκείνα που ο ανθρώπινος νους δε μπορεί να εξηγήσει. Ακόμα ένας στόχος της μυθολογίας, είναι να ψυχαγωγήσει αλλά κυρίως να περάσει διδάγματα από την άλλοτε χρυσή εποχή των ηρώων, που κάποιοι προσπαθούν να αποδείξουν την άμεση συγγένειά τους ως γνήσιοι απόγονοί τους. Η μυθολογία δεν απαρτίζεται μόνο από ήρωες και θεούς και την περιγραφή της ζωής και των κατορθωμάτων τους, αλλά και από αντιλήψεις κοσμογονίας και θεογονίας που γενικά προσπαθούν να εξηγήσουν και να αιτιολογήσουν την ύπαρξη του κόσμου τους όσο και των ίδιων μέσα σε αυτόν. Ανάμεσα σε όλα αυτά εντάσσονται και τα μυθικά τέρατα που στόχο έχουν να εξηγήσουν το κακό και τις δυνάμεις του, όλα εκείνα που λειτουργούν αντίστροφα προς τη θετική πορεία που ακολουθεί ο άνθρωπος, τα εμπόδια. Ένα εξ αυτών των μυθικών τεράτων ήταν και οι Σειρήνες .
Οι Σειρήνες ήταν γνωστές από πολύ παλιά τόσο σε ανατολικούς λαούς όσο και στους Έλληνες μέσα από φιλολογικές μαρτυρίες, [Ομήρου Οδύσσεια] όσο και από την τέχνη. Οι Σειρήνες είχαν σώμα αρπακτικού πουλιού και κεφάλι νεαρής γυναίκας. Το μεγάλο τους χάρισμα ήταν η γλυκιά φωνή τους που ξελόγιαζε όσους τις άκουγαν, χάρισμα εντελώς αντίθετο με την ανθρωποφαγία τους. Τα χαρακτηριστικά τους αυτά μας είναι γνωστά από τη ραψωδία μ της Οδύσσειας του Ομήρου από τις περιγραφές της Κίρκης στον Οδυσσέα. Γενικά συμβολίζουν όλα εκείνα που μας γοητεύουν, τα άγνωστα που θα έλκουν να παραστρατούμε από το σωστό δρόμο, τα οποία γίνονται επικίνδυνα σε όσους δε μπορούν να αντισταθούν.
Ποιές ήταν οι Σειρήνες.
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το ποίοι ήταν οι γονείς τους. Οι επικρατέστερες απόψεις είναι οι εξής, είτε ήταν θυγατέρες του Αχελώου [γεννήθηκαν από τις σταγόνες αίματος από το κέρατό του], ποτάμιου Θεού και της μούσας Μελπομένης, είτε της μούσας Τερψιχόρης [εξ ου και η όμορφη φωνή τους] είτε της Στερόπης [μια εκ των Πλειάδων]. Κατά άλλους ήταν κόρες του θεού Φόρκυ και της Γης .
Δεν υπάρχει βέβαια ούτε συμφωνία ως προς τα ονόματά τους και το πλήθος τους κάτι που από πηγές σε πηγές διαφέρει [Πλάτων, Ησίοδος, Απολλόδωρος]. Ο Πλάτων υποστήριζε ότι ήταν οκτώ συνολικά, ενώ ο Ησίοδος στη Θεογονία κατονομάζει πέντε τις Παρθενόπη, Λιγεία [αυτή με τη καθαρή φωνή ], τη Λευκωσία [η λευκή – καθαρή – αγνή ουσία ], Μόλπη [με τη μελωδική φωνή] και τη Θελξινόη [με τον όμορφο νου]. Οι τρεις πρώτες είναι οι πιο συνηθισμένες ενώ σε άλλες πηγές αναφέρονται δύο, η Θελξιέπεια [με το γοητευτικό λόγο] και η Αγλαόπη [με την όμορφη όψη].
Σειρήνα από το Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο , Νεκροταφείο Κεραμικού , Πεντελικό μάρμαρο , 370 π.Χ.
Σύμφωνα με το μύθο λοιπόν, οι Σειρήνες προτού λάβουν τη γνωστή μορφή τους ήταν νύμφες, οι Ναϊάδες συνοδοί της Περσεφόνης. Η θεά Δήμητρα όμως τις μεταμόρφωσε σε όντα με γυναικείο κεφάλι και σώμα πουλιού όταν ο Άδης έκλεψε την Περσεφόνη, και τους ζήτησε να τρέξουν σε όλη την οικουμένη να τη βρουν, κάτι που δε το κατάφεραν ωστόσο. Άλλη εκδοχή είναι πως η Δήμητρα τις μεταμόρφωσε, επειδή δεν σταμάτησαν τον Άδη να κλέψει τη Περσεφόνη, ενώ μια τελευταία εκδοχή είναι πως η Αφροδίτη τις έκανε έτσι διότι απαρνήθηκαν τον έρωτα γενικά .
Ένα περιστατικό από τη ζωή τους που μαθαίνουμε είναι πως έκαναν αγώνα τραγουδιού με τις Μούσες, που τις είχαν προκαλέσει και έχασαν με αποτέλεσμα οι Μούσες να τους βγάλουν τα φτερά. Το συμβάν διαδραματίστηκε στη Κρήτη από όπου έφυγαν ηττημένες και μετέβησαν σε διάφορες κακοτράχαλες ακτογραμμές με βράχια και ξέρες κα παράσερναν τους ναυτικούς. Υπάρχουν πηγές που τις τοποθετούν σε διάφορες περιοχές, όπως οι Σειρηνούσες νήσοι, η Αίτνα και η Κατάνη. Οι Αργοναύτες μάλιστα κατά την Αργοναυτική εκστρατεία, τις συνάντησαν και τις απέφυγαν χάρης το τραγούδι του Ορφέα, εκτός από έναν σύντροφο του Ιάσονα τον Βούτη που χάρης την Αφροδίτη ήρθε στα λογικά του την τελευταία στιγμή.
Ερυθρόμορφη παράσταση με τον Οδυσσέα δεμένο στο κατάρτι του πλοίου του να περνά το στενό των Σειρήνων , Ζωγράφος των Σειρήνων , 480 -470 π.Χ. , Λονδίνο Βρετανικό Μουσείο
Όπως αναφέρθηκε λοιπόν, στις φιλολογικές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά στην Οδύσσεια του Ομήρου στη ραψωδία μ, όταν η Κίρκη προειδοποιεί τον Οδυσσέα για τους κινδύνους του ταξιδιού του. Αναφέρεται στις Σειρήνες με τον εξής τρόπο, αφού τις τοποθετεί στα στενά της Μεσσήνης ,
Πρώτα στο δρόμο σου θα πας , θα φτάσεις στις Σειρήνες
Που όλους μαγεύουν τους θνητούς , όσοι κοντά τους φτάσουν.
Όποιος ζυγώσει ανύποπτα κι ακούσει τη λαλιά τους,
Αυτόν πια δεν θα τον χαρούν το τρυφερό του ταίρι
Και τα μικρά του τα παιδιά , στο σπίτι να γυρίσει ,
Μόνο οι Σειρήνες με γλυκά τραγούδια τον μαγεύουν
Σε ένα λιβάδι καθιστές κι ένας μεγάλος γύρω
Είναι τα κόκκαλα σωρός ανθρώπων που σαπίζουν
Και το πετσί τους χάνεται . στίχοι 40-48 ραψωδία μ
Ο Οδυσσέας φτάνει τελικά στο στενό των Σειρήνων και αφού τους προειδοποιεί για τον επερχόμενο κίνδυνο και τους βουλώνει τα αυτιά με κερί και αφού τον δένουν στο κατάρτι, ο Όμηρος μας παραθέτει τα λόγιας των Σειρήνων ως εξής ,
Έλα Οδυσσέα ξακουστέ , των Αχαιών καμάρι
Κι άραξε το καράβι σου , να ακούσεις τη λαλιά μας .
Γιατί κανείς δε πέρασε κοντά μας με καράβι
Δίχως να ακούσει τη μελιστάλαχτη φωνή μας
Κι έπειτα φεύγει με χαρά και με περίσσια γνώση . στίχοι 188-192 ραψωδία μ
Έτσι είπαν , με γλυκιά φωνή λαλώντας , κι η καρδία μου
Να ακούσει ποθούσε κι έλεγα στους ναύτες να με λύσουν ,
Γνέφοντας με τα μάτια μου . στίχοι 196-198 ραψωδία μ
Όπως γίνεται γνωστό κανείς δε δείλιασε και πήγε με τις Σειρήνες . Μια από τις λίγες περιπέτειες το Οδυσσέα όπου όλοι έμμειναν αλώβητοι .
Η Σειρήνα Παρθενόπη .
Μια εκ των Σειρήνων, η Παρθενόπη, βλέποντας τον Οδυσσέα να μην ανταποκρίνεται στα φωνητικά της θέλγητρα από τη στεναχώρια της έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. Το σώμα της ξεβράστηκε στην Ιταλική ακτή, όπου είχαν έρθει Χαλκιδείς άποικοι από τη Κύμη, την οποία βρήκαν και ενταφίασαν εκεί.
Γύρω από τον τάφο της έκτισαν την νέα τους αποικία, που πήρε το όνομά της. Αυτή η πόλη δεν είναι άλλη από τη σημερινή ιταλική πόλη, της Νάπολη .
Το 1850 εμφανίστηκε στη Νάπολη ένας αστεροειδής που πήρε το όνομα 11 Παρθενόπη, ενώ το 1923 εμφανίστηκε ένας ακόμα αστεροειδής που πήρε το όνομα 1009 Σειρήνα , προς τιμή του.
Η Σειρήνα Παρθενόπη.
Οι Σειρήνες στην Ελληνική Τέχνη .
Οι Σειρήνες και γενικά τα ανατολίζοντα όντα όπως οι γρύπες και οι σφίγγες θα παίξουν κυρίαρχο ρόλο στη τέχνη κατά την Αρχαϊκή Εποχή και συγκεκριμένα κατά την πρώιμη εποχή, την επονομαζόμενη και Ανατολίζουσα Περίοδο που διαρκεί από το 700 έως το 620 π.Χ. .
Τα ανατολίζοντα στοιχεία προέρχονται από την πολυτελή τέχνη των ανατολικών χωρών, όπως η Αίγυπτος αλλά και γενικά από χώρες της Ανατολικής Μεσογείου του είδους ειδώλια, αγγεία και κοσμήματα. Όλα αυτά τα είδη, εισήχθησαν χάρη στο δραστήριο ελληνικό εμπόριο αλλά και χάρη στη μετανάστευση τεχνιτών από τις χώρες αυτές, λόγω πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων. Αυτό οφειλόταν στη βίαιη επέκταση των Ασσυρίων προς Συρία, Παλαιστίνη και Κιλικία που ανάγκασε πολλούς να μεταναστεύσουν σε περιοχές του ελλαδικού χώρου, με κυριότερες περιοχές τη Κρήτη, τη Ρόδο και τη Κύπρο όπου οι Φοίνικες είχαν εγκλιματιστεί και αρχίσει να παράγουν έργα δικής τους τοπικής τεχνοτροπίας .
Οι σημαντικότερες κατηγορίες αντικειμένων όπου οι Σειρήνες παρουσιάζονταν ως διακοσμητικά στοιχεία είναι, α] ως επιθήματα λεβήτων και β] σε παραστάσεις αγγείων .
Ως προς την α΄ κατηγορία, οι λέβητες ήταν μεγάλα αγγεία δίχως λαβές και βαθειά με καμπύλη στο σώμα και στένεμα στο λαιμό. Ενώ είχαν οικιακή χρήση [ανάμειξη υγρών]τον 7ο αιώνα αποτελούσαν αναθήματα σε ιερά [προσφορές πιστών], με πλούσια διακόσμηση στηριγμένα σε πλούσιες διακοσμημένες βάσεις κωνικού σχήματος ή τριποδικούς. Τα επιθήματα τοποθετούνταν στο χείλος του λέβητα και ήταν προτομές συνήθως μυθικών όντων, όπως οι σειρήνες και οι γρύπες που ήταν χυτές, είτε σφυρήλατες [όχι ενιαία με το σώμα του λέβητα ύστερα καρφώνονταν].
Ανατολίζοντες Αρχαϊκοί λέβητες ως αναθήματα σε ιερά με επιθήματα μυθολογικών μορφών.
Στη δεύτερη κατηγορία γίνεται αναφορά στα κεραμικά αγγεία και συγκεκριμένα στη διακόσμηση τους με θέματα μυθολογικών όντων και κυρίως σειρήνων όπως μελετάμε.
Σπάνια θα συναντήσουμε σειρήνες ως αποκλειστικό θέμα διακόσμησης, καθώς συνήθως πλαισιώνεται από άλλα μυθολογικά όντα της μόδας που ήταν εκείνη την εποχή [γρύπες, χίμαιρα, σφίγγες] και φαίνεται πόσο σημαντική ήταν η επίδραση των ανατολικών τεχνοτροπιών, στην ελληνική καθημερινότητα καθώς τα κεραμικά αγγεία βρίσκονταν σε καθημερινή χρήση και έτσι λοιπόν τα στυλ και η μόδα διαδίδονταν σε όλους ανεξαρτήτως κοινωνικού επιπέδου, δηλαδή μιλάμε για ευρέως αποδεκτά θέματα, που συμβόλισαν μια ολόκληρη εποχή.
Οινοχόη με παράσταση Σειρήνα
ανάμεσα σε δύο Σφίγγες
Χάλκινες
Σειρήνες Αρχαϊκής Εποχής , επιθήματα λεβήτων, Μουσείο Ολυμπίας
Συνοψίζοντας.
Οι Σειρήνες ήρθαν από ανατολικές χώρες και εισήχθησαν στον ελλαδικό χώρο, φέρνοντας ένα καινούργιο στυλ [όχι μόνο αυτές φυσικά καθώς και άλλα θέματα και μυθικά όντα] που έγινε το σύμβολο μιας ολόκληρης εποχής, της λεγόμενης Ανατολίζουσας Περιόδου. Οι σειρήνες σαν όντα μυθικά και δαιμόνια έχουν κάνει την εμφάνισή τους ήδη στις φιλολογικές πηγές από την εποχή των Ομηρικών Επών, με τον Οδυσσέα και το μαγευτικό τους τραγούδι που σαγήνευε κάθε ταλαιπωρημένο ναυτικό και αποτελούσαν όλα εκείνα τα μυστηριακά θέματα, που μας ξεστρατίζουν από τους στόχους μας και μας υπόσχονται τρυφηλή ζωή γεμάτη ηδονές και ευχάριστα πράγματα που μόνο στόχο έχουν να μας χαϊδέψουν τα αυτιά με γλυκόλογα και να μας στείλουν στον όλεθρο και τη μη επίτευξη των στόχων μας .
Όσο πάντως ελκυστικές και να είναι, το δίδαγμα που διαφαίνεται λέει, κλείσε τα αυτιά όσο μπορείς, το στόχο σου μην χάσεις, μη ξεστρατίσεις γιατί ένα κουφάρι απλά θα μείνεις, το τραγούδια των σειρήνων είναι εφήμερο και όχι παντοτινό, πικρό στο τέλος και όχι γλυκό .
Βιβλιογραφία
Ομήρου , Οδύσσεια , μτφρ Ζήσιμου Σιδέρη , Αθήνα 1978
Richard Neer , Τέχνη και Αρχαιολογία του ελληνικού κόσμου 2500- 150 π.Χ., Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα , Αθήνα 2018
Πλάντζος Δ. , Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200- 30 π.Χ. , Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ , Αθήνα 2016
Ρίσπεν Ζ. , Μεγάλη Ελληνική μυθολογία τόμος Α΄,
Decharme P. , Εγκυκλοπαίδεια της Ελληνικής Μυθολογίας
Επιμέλεια: Αντώνης Λουκόπουλος φοιτητής Ιστορίας , Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.