Γρηγόριος Ε΄: ο Άγιος του Έθνους μας, που χαρακτηρίστηκε προδότης
Σήμερα αγαπητοί φίλοι, εορτάζουμε τη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Ε, του Πατριάρχη που σαν σήμερα, πριν ακριβώς 200 χρόνια, έδωσε τη ζωή του για να ενισχύσει τον αγώνα, ο οποίος οδήγησε στην Ελευθερία των Ελλήνων.
Πολλά έχουν κατά καιρούς ειπωθεί για τον Γρηγόριο Ε΄: έχει χαρακτηρισθεί προδότης, συντηρητικός, ενάντιος της Επανάστασης… Στο παρών άρθρο, θα εξετάσουμε αν ισχύουν οι κατηγορίες αυτές. Αλλά πρώτα, ας αναφέρουμε μερικά βασικά βιογραφικά στοιχεία.
Ο Άγιος Γρηγόριος Ε΄ λοιπόν, γεννήθηκε στη Δημητσάνα Αρκαδίας το 1746 όπου και έμαθε τα πρώτα του γράμματα. Θέλοντας όμως να μορφωθεί, μετέβη στην Αθήνα, στη Σμύρνη και τέλος στην Πατμιάδα Σχολή όπου σπούδασε θεολογία και φιλοσοφία. Εκεί, χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος. Όταν το 1785 εξελέγη Μητροπολίτης Σμύρνης, ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για το κήρυγμα, την κοινωνική δράση και την παιδεία του ποιμνίου του.
Το 1797 εκλέγεται ομόφωνα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και αναλαμβάνει αμέσως δράση: ελέγχει ορισμένους επισκόπους για την εσφαλμένη συμπεριφορά τους, κηρύττει το Θείο Λόγο, μεριμνά για την Παιδεία, ιδρύει σχολεία και εκδίδει πολλά βιβλία στο Πατριαρχικό Τυπογραφείο το οποίο ο ίδιος ίδρυσε.
Η περίοδος όμως ήταν ταραγμένη: οι Επαναστατικές κραυγές του Ρήγα Φεραίου, οι κατακτήσεις του Ναπολέοντος στον Ελλαδικό χώρο και η αντιπάθεια των επισκόπων στους οποίους ο Πατριάρχης είχε κάνει παρατηρήσεις για τη συμπεριφορά τους, έκαναν το Σουλτάνο να τον θεωρήσει ως υποκινητή των ταραχών, πράγμα που οδήγησε στην 1η εξορία του.
Το 1806 επανεξελέγη ομόφωνα, κι έγινε δεκτός πίσω στο Πατριαρχείο με ενθουσιασμό. Το επόμενο όμως έτος, κηρύχθηκε Ρωσοτουρκικός πόλεμος, και ο Σουλτάνος διέταξε τον Πατριάρχη να απαιτήσει από τους Έλληνες να μην συνεργαστούν με τους ομόδοξους Ρώσους, γιατί θα υπάρχουν συνέπειες. Ο Πατριάρχης υπάκουσε, φοβούμενος τις σφαγές, τις οποίες πολύ πιθανόν να διέταξε ο Σουλτάνος σε αντίθετη περίπτωση. Όταν ο Σουλτάνος διέταξε το χτίσιμο οχυρωματικού τείχους, ο Πατριάρχης συμμετείχε ενεργά στην οικοδομή του, προσφέροντας χειρωνακτική βοήθεια!
Κατά την διάρκεια της 2ης πατριαρχίας του μερίμνησε για τα οικονομικά του Πατριαρχείου, οργάνωσε την κανονική φιλανθρωπία και τα μοναστήρια και ρύθμισε τη ζωή των αρχιερέων και των κληρικών. Για την παιδεία φρόντισε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αποσπάσει τον έπαινο του Κοραή, ο οποίος θεώρησε πως οι ενέργειές του θα προκαλούσαν την «ἐπερχόμενην ἀναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος»!
Το 1808, ο Μπαϊρακτάρ Πασάς έκανε πραξικόπημα, και ως Μέγας Βεζίρης πλέον, απαίτησε την άμεση απομάκρυνση του Γρηγορίου Ε΄ από τον Πατριαρχικό θρόνο. Έτσι ο Πατριάρχης παραιτήθηκε και αποσύρθηκε πάλι στο Άγιον Όρος, για εννέα χρόνια αυτή τη φορά, παρακολουθώντας όμως την επικαιρότητα.
Το 1818, τον επισκέφτηκε ο Φιλικός Ιωάννης Φαρμάκης: τον ενημέρωσε σχετικά με την Φιλική Εταιρεία, και όπως ο ίδιος αφηγείται, «ὁ Πατριάρχης ἔδειξεν εὐθύς ζωηρότατον ἐνθουσιασμόν» και «ηὐχήθη ἀπό καρδίας ὑπέρτῆς ἐπιτυχίας τοῦ σκοποῦτῆς Ἑταιρείας». Όταν ο Φαρμάκης τον προέτρεψε να δώσει τον όρκο των Φιλικών, εκείνος αρνήθηκε λέγοντας «Εμένα μ’ έχετε που μ’ έχετε». Ως κληρικός δεν μπορούσε να ορκιστεί. Άλλωστε αν εμφανιζόταν το όνομα του Πατριάρχη στα βιβλία της Φιλικής Εταιρείας και αυτό γινόταν γνωστό, θα κινδύνευε «ὁλόκληρον το ἔθνος τοῦ ὁποῖου καίτοι ἐξόριστος προείχε πάντοτε», όπως γράφει ο Φαρμάκης. Στο τέλος του διαλόγου του ο Πατριάρχης τον παρακάλεσε «να προσέξωσι πολύ οἱ Ἑταῖροι, μήπως βλάψωσι νἀντίνά ὡφελήσωσι την Ἑλλάδα».
Το 1819, ο Γρηγόριος Ε΄ εξελέγη για 3η φορά Πατριάρχης μετά την παραίτηση του αντικαταστάτη του. Κατά τη διάρκεια της 3ης αυτής Πατριαρχίας του, ίδρυσε το φιλανθρωπικό ίδρυμα «Κιβώτιον τοῦ Ἐλέους» με στόχο την οικονομική βοήθεια των φτωχών και την αποφυλάκιση κρατουμένων για χρέη. Ενίσχυσε νοσοκομεία με χρήματα της Εκκλησίας, και κάλεσε τον περίφημο ιεροκήρυκα Κωνσταντίνο Οικονόμου στην Κωνσταντινούπολη για να κηρύξει στους πιστούς. Ακόμη, προέτρεψε τη μόρφωση των Ελληνοπαίδων, εκδίδοντας τον συνοδικό τόμο «Περί τῶν Ἑλληνομουσείων» και αναμόρφωσε το τυπογραφείο του Πατριαρχείου.
Το 1820 χρονιά αναβρασμού και ταραχής λόγω των πολλών συζητήσεων για την έναρξη της Επανάστασης, ο Πατριάρχης λαμβάνει επιστολή από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, στην οποία τον ρωτά «τί πρέπει να κάμουν και πώς να φερθούν». Η απάντηση του Πατριάρχη σαφής: «Περιττόν να μᾶς ζητοῦν συμβουλή διά πράγματα τά ὁποῖα γνωρίζουν. Χρεωστοῦμεν να ποιμαίνωμεν καλῶς τά ποίμνιά μας καί χρείας τυχούσης να κάμωμε ὅπως ἔκαμεν ὁ Ἰησοῦς δι’ ἡμᾶς διά να μᾶς σῶσῃ»!
Αμέσως μετά έστειλε επιστολή στον Αλέξανδρο Υψηλάντη που έγραφε «Φρόνησις, φρόνησις, φρόνησις», και στον Ιωάννη Ζωσιμά, που έγραφε «Βοήθεια, βοήθεια, βοήθεια». Ανησυχούσε για τις συνέπειες που θα μπορούσε να έχει η έναρξη της Επανάστασης αν δεν οργανωνόταν πολύ προσεκτικά…
Όταν ξέσπασε η Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, (22/02/1821) οι Τούρκοι αντέδρασαν με αντίποινα: πραγματοποίησαν μαζικές διώξεις, σφαγές και φυλακίσεις κατά των χριστιανών, μεταξύ των οποίων ήταν και πολλοί επίσκοποι. Σύμφωνα με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη «ἐνΚων/πολει καί μόνῃ δεκακισχίλιοι χριστιανοί εθυσιάσθησαν»…
Δεδομένης αυτής της κατάστασης, ο Πατριάρχης (που δεχόταν πιέσεις και απ’ το Σουλτάνο), υπέγραψε συνοδικώς μαζί με 21 άλλους αρχιερείς επί της Αγίας Τραπέζης τον αφορισμό της Επανάστασης, κι αργότερα τον αφορισμό του Αλεξάνδρου Υψηλάντη.
Φυσικά σήμερα γνωρίζουμε πως οι θεολογικά αστήρικτοι αυτοί αφορισμοί πραγματοποιήθηκαν μόνο και μόνο για να μην επεκταθούν οι σφαγές των Χριστιανών και για να δοθεί χρόνος στους Επαναστάτες να προχωρήσουν την Επανάσταση. Άλλωστε γνωρίζουμε πως τη νύχτα της Μεγάλης Δευτέρας (04/04/1821), ο Πατριάρχης μαζί με άλλους πέντε μητροπολίτες έκαψε τον αφορισμό, και διαβάστηκε ευχή που έλεγε μεταξύ άλλων: «Καθ’ ἅ δέδωκας ἡμῖν ἐντολήν τοῦ δεσμεῖν και λύειν, καταλύομεν τον ἀφορισμόν τοῦτον, ὅνἀκουσίως ἀπετείναμεν κατά τοῦ Χριστεπωνύμου ποιμνίου σου». Ο ίδιος ο Υψηλάντης, στις 29 Ιανουαρίου, γνωρίζοντας τις κινήσεις στις οποίες πρόκειται να προβεί ο Πατριάρχης, έστειλε επιστολή στον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη στην οποία έγραφε: «ὁ μέν Πατριάρχης βιαζόμενος παρά τῆς Πόρτας σᾶς στέλλει ἀφορισικά και ἐξάρχους παρακινώντας σᾶς να ἐνωθῆτεμέ τήν Πόρτα, ἐσείς ὅμως να τά θεωρεῖτε ταῦταὡς ἄκυρα, καθότι γίνονται μέ βία και δυναστείαν και ἄνευ θελήσεως τοῦ Πατριάρχου».
Εκείνες τις ημέρες, ο Πατριάρχης έλαβε επιστολή από τον Μητροπολίτη Δέρκων, ο οποίος σίγουρος πως οι Τούρκοι κατά την συνήθη τους πρακτική θα ξεσπάσουν την οργή τους πάνω στον εθνάρχη, (δηλαδή τον Πατριάρχη), τον παρότρυνε να φύγει μυστικά από την Κων/πολη. Ο Πατριάρχης αρνείται. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει, όταν ο Μέγας Διερμηνέας της Πύλης Κ. Μουζούρης του προτείνει να φύγει στο εξωτερικό.
Η απάντησή του, είναι αποκαλυπτική: «Σωθῆτε σεῖς, διότι ἔχετε ἡλικίαν και ἱκανότητα και θέσιν κοινωνικήν νάὑ πηρετήσετε τήν πατρίδα. Μή προτρέπετε ὅμως ἑμέεἰς φυγήν. Μάχαιρα θα διέλθῃτάς ῥύμαςτῆς Κων/λεως και τῶν λοιπῶν πόλεων τῶν χριστιανικῶν ἐπαρχιῶν. Μοῦ ζητεῖτε, μετημφιεσμένος νά καταφύγω εἰς πλοῖον ἤ να σωθῶ ἐνοἴκῳ οἰουδήποτε εὐεργετικοῦ πρέσβεεως διά ν’ ἀκούω πῶς εἰς τάςὁδούς οἱ δήμιοι κατακρεουργοῦσι τον χηρεύσανταλαόν. Ὄχι. Εἶμαι Πατριάρχης διά νά σώσω το Ἔθνος και ὄχι διά να ὠθήσω αὐτό εἰς ἀγρίαν καταστροφήν. Ὁ θάνατός μου ἴσως ἐπιφέρει μεγαλυτέραν ὠφέλειαν παρ’ ὅσον ἡ ζωή μου. Οἱ ξένοι χριστιανοί ἡγεμόνες δέν δύνανται παρά να ἐκπλαγῶσιν ἐπί τῷ ἀδίκῳ θανάτῳ μου και δεν θα παρέλθωσιν ἵσως ἀδιάφοροι πρό τῆς ὕβρεως, ἥν ἐν τῷ προσώπῳ μου θάὑποστῇ ἡ πίστις τοῦ Χριστοῦ. Και οἱ Ἕλληνες, οἱ ἄνδρες τῶν ὅπλων, θα μάχωνται μετά μεγαλυτέρας μανίας, ὅπερ συχνάκις δωρεῖται την νίκην. Θα ἐκδικήσωσι τόν θάνατόν μου. Ἀναμένετε μεθ’ ὑπομονῆς ὅ,τι και ἄν συμβῇ . Δεν θά θελήσω ὅμως ποτέ νά γίνω χλεύασματῶν ζώντων. Δέν θ’ ἀνεχθῶ ὥστεεἰς τάςὁδούς τῆςὉδησσοῦ, τῆς Κερκύρας ἤ τῆς Ἀγκώνος διερχόμενον νάμέδακτυλοδεικτῶσι λέγοντες: ‘‘Ἰδού, ὁ φονεύς Πατριάρχης’’. Ἄντό Ἔθνος μας σωθῇ και θριαμεύσῃ εἶμαι πεπεισμένος ὅτι θα μοίἄποδώσῃ θυμίαμα ἐπαίνου καί τιμήν διότι ἐξεπλήρωσα το καθῆκον μου. Τετάρτην φοράν δεν θάὑπάγω πλέον εἰς τον Ἄθωνα. Δέν θέλω…».
Παρά ταύτα ο Σουλτάνος δεν κάμφθηκε: ζήτησε από τον Σεϊχουλισλάμη να εκδώσει φεφτά (διαταγή) για γενική σφαγή των Ελλήνων την Κων/πολης. Όταν ζητήθηκε από τον Γρηγόριο Ε΄ να υπογράψει τη διαταγή (ως υπάλληλος του Σουλτάνου), εκείνος αρνήθηκε κατηγορηματικά. Ο Σουλτάνος εξαγριώθηκε.
Μετά την Αναστάσιμη Λειτουργία του Πάσχα (10/04/1821) ο Πατριάρχης συνελήφθη, κηρύχθηκε έκπτωτος και φυλακίστηκε. Το Απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, κρεμάστηκε μπροστά από την κεντρική Πύλη του Πατριαρχείου. Τον άφησαν εκεί για τρεις ημέρες.
Κατόπιν, η σωρός παραδόθηκε στον όχλο, ο οποίος την περιέφερε στους δρόμους χλευαστικά, και τέλος την εγκατέλειψε κοντά στη θάλασσα. Μετά από λίγο, οι δήμιοι την έριξαν στον Κεράτιο κόλπο, απ’ όπου ανασύρθηκε από τον Κεφαλλονίτη πλοίαρχο Νικόλαο Σκλάβο, που την μετέφερε στην Οδησσός. Εκεί, τάφηκε στον ελληνικό ναό της Αγίας Τριάδος, και το 1871 μεταφέρθηκε στον Μητροπολιτικό Ναό των Αθηνών, όπου και φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Το επόμενο έτος, ο γλύπτης Γεράσιμος Φυτάλης έφτιαξε το άγαλμά του, (δαπάναις Γεωργίου Αβέρωφ) το οποίο μέχρι σήμερα κοσμεί την είσοδο του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η αγιοκατάταξή του, πραγματοποιήθηκε στις 8 Απριλίου 1921.
Η θυσία του, πράγματι, έδωσε μεγάλη ώθηση στον αγώνα: οι Έλληνες οργίστηκαν πληροφορούμενοι την φρικώδη εκτέλεση του Εθνάρχη τους, με αποτέλεσμα να συνεχίσουν με περισσότερη ζέση τον αγώνα. Επίσης, «ἡ Εὐρώπη ἔφριξε πρό τοῦ ἐγκλήματος… Ἡ Εὐρωπαϊκή Κοινή γνώμη ἐθεώρησε τόν Σουλτάνο Μαχμούτ ὡς αὐτουργόν τοῦ ἐγκλήματος και δήμιον» όπως έγραψε ο Διονύσιος Κόκκινος. Ο ίδιος ο Εθνικός μας ποιητής, στον «Ὕμνο εἰς την Ἐλευθερία» αναστενάζει:
Στ. 135
Ὅλοικλαῦστεἀποθαμένος
ὁ ἀρχηγόςτῆςἘκκλησιᾶς·
κλαῦστε, κλαῦστε· κρεμασμένος
ὡσάννἄτανε φονιάς.
Στ. 136
Ἔχειὁλάνοικτοτὸ στόμα
Π’ ὧρεςπρῶταεἶχεγευθεῖ
Τ’ ἍγιονΑἷμα, τ’ ἍγιονΣῶμα·
Λὲςπὼςθὲνὰξαναβγῇ.
Στ. 137
Ἡ κατάρα ποὺεἶχεἀφήσει
Λίγο πρὶννὰἀδικηθῇ
Εἰςὁποῖονδένπολεμήσῃ
Καὶ ἠμπορεῖνὰπολεμῇ.
Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, όταν εκφώνησε τον περίφημο «ἀνδριάντα τοῦ ἀοιδίμου Γρηγορίου τοῦ Ε΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως» αναφώνησε:
«ἐφώναζε ὁ ἀντίλαλος… ‘‘Χτυπᾶτε, πολεμάρχοι!...
Ἀπ’ άκρη σ’ άκρη ὁ χαλασμός… Κρεμοῦντόν Πατριάρχη!
….
Ξερνῶνταςαἷμακαί φωτιά, φωνάζει…
‘‘Πολεμάρχοι…
Ἐκδίκηση… ἄσπλαχνη… παντοῦ…
Κρεμοῦντόν Πατριάρχη»
Συνεπώς, ο Άγιος Γρηγόριος ο Ε΄ δεν αποτελεί ούτε συντηρητικό προδότη που καταδίκασε την Επανάσταση, όπως θέλουν να τον παρουσιάσουν ορισμένοι σύγχρονοι ‘‘ιστορικοί’’, ούτε καν μια αμφιλεγόμενοι προσωπικότητα με άγνωστα σ’ εμάς κίνητρα: είναι ένας Άγιος της Εκκλησίας μας, Εθνομάρτυς του Γένους μας, και ηρωικός προεξάρχων της εθνικής μας Επανάστασης. Ας εμπνευστούμε από το παράδειγμά του, διότι όπως έγραψε κι ο Βαλαωρίτης, «Τ’ ἀνδρειωμένου ὁ θάνατος δίνει ζωὴστή νιότη»! Χρόνια πολλά κι ελεύθερα!
Επιμέλεια: Στέλιος Δουλγέρης για το Hondos News.